طبق تعریف رایج علمای سیاست، جامعهشناسی سیاسی به طور خلاصه یعنی مطالعهی رابطه میان دولت و جامعه. به عبارتی علم جامعه شناسی سیاسی، رابطهی میان قدرت سیاسی و حاکمیت را از سویی و نیروهای اجتماعی و جامعه را از سوی دیگر بررسی و مطالعه میکند. جامعه شناسی سیاسی اربعین از این جهت قابل مطالعه است که اربعین به عنوان حرکت اجتماعی و مردمی ملاحظات حاکمیتی دارد. در اینجا ۳ ملاحظه حاکمیتی را که در رویداد اربعین اتفاق میافتد، شرح میدهیم.
تقاضای جامعه جهانی برای حاکمیت جهانی
طبق آمارهای منتشر شده، در سالهای اخیر افرادی که در این حرکت عظیم حضوردارند، تبعهی بیش از هشتاد کشور جهان هستند. به جز افرادی که برای پژوهش میآیند یا اصل این حرکت برایشان جالب است و تعدادی از اقلیتها و ادیان مختلف، اغلب شرکتکنندگان، اهل تشیع هستند و با نگاهی اعتقادی به این جرگه میآیند که آن نگاه به مسئله حاکمیت مربوط میشود. زیرا آنان مسیری را میروند که انتهای آن به امام حسین(علیه السلام) میرسد و امام حسین(علیه السلام) به عنوان امام جامعه و ولی خدا مورد احترام است و اصولا یکی از دلایل مهم قیام ایشان، تشکیل حکومت عادلانه بود که در این مسیر به شهادت رسیدند.
در همین رابطه بخوانید:
میلیونها نفر از افراد که به دلیل ملیتهای مختلف میتوانیم آنان را اعضای «جامعه جهانی» بنامیم، در بزرگترین راهپیمایی جهان جمع میشوند و به آن حرکت حاکمیتی امام حسین(علیه السلام) «لبیک» میگویند. «لبیک یا حسین» شعار ثابت پیادهروی اربعین است. هرکسی از هر رنگ و از هر گوشهای از دنیا خودش را به این مسیر رسانده و در این سیل خروشان جمعیت لبیک یا حسین میگوید. «لبیک یا حسین» یعنی ما طالب حاکمیت امام حسین(علیه السلام) هستیم که از نظر ما مصداق حاکمیت امام حسین(علیه السلام) در عصر حاضر، حاکمیت امام زمان (عج) است. به عبارتی این جمعیت مطالبه حکومتی جهانی، عادلانه و خدایی را دارند که این در ادبیات شیعه همان «امامت» است.
تامین مالی حاکمیت اسلامی توسط جامعه
حکومت ها برای تامین مالی، همیشه نیازمند مردم هستند. در نظریههای کلاسیک اقتصاد نیز این موضوع مطرح شدهاست که مردم از طریق پرداخت مالیات حاکمیت را تامین میکنند. از این رو این مسئله برای حاکمیتها حائز اهمیت است و آنان خود را پاسخگو به مردم میدانند و به مردم رسیدگی میکنند و عمدتا برای ادامه این روند سعی میکنند مردم را راضی نگه دارند.
اما در اربعین یکی از تجلیهای اقتصادی و سیاسی که اتفاق میافتد این است که مردم به صورت خودجوش حاکمیت را تامین مالی میکنند. صدها هزار نفر در مسیر منتهی به کربلا از مردم پذیرایی میکنند. ناهار، شام، محل خواب و اسکان همه خدماتی است که هزینه دارد. موکبداران در مسیر امامت این کار را انجام میدهند. از هرجای دنیا که به سمت امام حسین(علیه السلام) حرکت کنید، یعنی مسیر امامت را طی میکنید. این هزینهای است که در راه حاکمیت اسلامی میشود.
هدف موکبداران
عدهای تصور میکنند، اطعام کردن صرفا برای مظلومیت امام حسین(علیه السلام) بوده که این حرف غلط است. مظلوم در عالم بسیار زیاد است و شاید در دنیا از امام حسین(ع) مظلوم تر هم داشتهباشیم. امام حسین(ع) و خانواده او هم مظلوم هستند؛ اما اصل این موضوع بابت تکریم حرکت امام حسین(ع) است.
در مسیر پیادهروی اگر با موکبداران صحبت کنید، اغلب از کسانی هستند که منتظران و آرزومند ظهور هستند. نکته دیگری که وجود دارد این است که احتمالا، قیام امام زمان (عج)، هزینهبر خواهد بود. کسی انتظار ندارد وقتی امام زمان(عج) میآید به دولتها نامه بدهد که برای قیام پول و هزینه بدهید و شاید یکی از شرایط ظهور امام زمان(عج) این باشد که مومنین به آن درجه رسیده باشند که حاضر شوند هزینه تامین قیام امام زمان(عج) را پرداخت کنند.
در قضیهی اربعین همه تمرین میکنند که برای حاکمیت اسلامی و امام حسین(علیه السلام) همه چیزشان را بدهند. بسیاری از مردم عراق ماحصل یکسال کار کردن و زحمت کشیدن را در همین ایام هزینه میکنند. این موضوع فراتر از تحلیلهای اقتصادی رایج در غرب است. در این تامین مالی اجباری وجود ندارد و صرفا از سر تمایل و با قصد قربت است. در نتیجه این الگو و نگاه متفاوتی به مسئله تامین مالی دولت است.
تقویت سرمایه اجتماعی جامعه
سرمایه اجتماعی یعنی نسبت درهم تنیدگی اعضای جامعه با هم. یکی از شاخصهای اصلی سرمایه اجتماعی میزان اعتمادی است که مردم به هم و مردم به حاکمیت دارند. در زمان اربعین این سرمایه اجتماعی در جامعه اسلامی بین مسلمانان که به نوعی جامعه جهانی هم محسوب میشود، به شدت رشد میکند. آنهایی که در این مسیر پذیرایی میکنند صرفا به دلیل اینکه مردم در مسیر حاکمیت اسلامی و امام حسین(علیه السلام) حرکت کرده، هر نوع کاری که از دستشان بر میآید، انجام میدهند که فراتر از مقوله هزینه مالی است. در این مسیر خدمات متفاوتی صورت میگیرد.
از تعمیرکردن گاری و کالسکه و ماساژ دادن بدن و پای زائران گرفته تا واکس زدن کفشها. خیلی از این کارها را افراد حاضر نیستند حتی برای نزدیکانشان انجام دهند. اما در این جامعه، فرد حاضر است برای کسی این کار را انجام دهد که از قاره دیگری آمده و اصلا او را نمیشناسد. مردمی که خسته هستند؛ اما بار یکدیگر را میکشند و کسانی که خودشان نیاز مالی دارند؛ اما احتیاجات هم را برآورده میکنند و مردمانی که نسبت به یکدیگر تواضع دارند. این یعنی اوج اعتمادی که بین افراد در جامعه جهانی شکل میگیرد که محور این قضیه امامت است. و در هیچ جای دیگر و در هیچ زمانی تکرار نشده است.
اعتماد زیرسایه امامت
سوی دیگر سرمایه اجتماعی، اعتماد بین مردم و حاکمیت است. کسانی که این خدمات را ارائه میکنند، همه را در مسیر امامت و حاکمیت اسلامی انجام میدهند. تکریم مومنین که توسط یکدیگر صورت میگیرد، نتیجه آن اعتمادی است که به «ریشه حاکمیت امام» وجود دارد. اعتماد، اتحاد، تواضع و برابری که بین افراد اتفاق میافتد، زیر سایه امامت صورت میگیرد. چنین سرمایه اجتماعی که مردم صرفا برای نشان دادن ارادات به حاکمیت اسلامی این طور برای هم هزینه میکنند و خودشان را هم فدا کنند، فقط در اربعین اتفاق میافتد.