ظرفیتهای فرهنگی اربعین از جمله مواردی است که باید مورد اشاره قرار گیرد. اربعین میتواند در بخشهای مختلف فرهنگی مانند برنامههای نمایشی و سینمایی، هنرهای تجسمی، کتاب و مطبوعات، اسباب بازی و سایر محصولات فرهنگی سوژه سیاستگذاران، برنامه ریزان و فعالان عرصه فرهنگ باشد.
آداب و رسوم دینی در فرهنگ اسلامی، هرچه ابعاد اجتماعی پررنگتری داشته باشند، ظرفیت فرهنگی بیشتری دارند. نماز جماعت و حضور در مساجد، یکی از بسترهای فرهنگی در ابعاد محلی در تمام شهرها است. بسیاری از فعالیتهای فرهنگی در قالب آن توسط نیروهای مؤمن و فعال مسجدی سامان مییابد.
نماز جمعه که در روایات اسلامی به شدت بر آن تأکید شده، دیگر بستر فرهنگی در سطح یک شهر است. جنبه اجتماعی بالایی دارد. به تعبیر رهبر معظم انقلاب، قلب فرهنگی شهر است. زیرا میتواند با اشراف امام جمعه، سمت و سوی اقدامات فرهنگی را تعیین کند. همچنین چالشها و ضعفهای فرهنگی شهر را رصد نماید.
در همین رابطه بخوانید:
زیارت معصومین به عنوان یکی از هنجارهای پرارزش در فرهنگ اسلامی و خصوصاً شیعی شناخته میگردد. مفهوم زیارت میتواند بعد معنوی انفرادی داشته باشد و یک رفتار ارزشمند فردی تلقی گردد. از آنجا که مشاهد مشرفه معصومان، قرارگاه محبان اهل بیت(علیهم السلام) و میعادگاه جمع کثیری از پیروان اهل بیت(علیهم السلام) است، جنبه اجتماعی پیدا میکند. همچنین میتواند بستر ارزشمندی در برنامه های فرهنگی باشد.
امروزه در ایران اسلامی حرم مطهر امام رضا(ع) و زیارتگاه غالب امامزادگان در سراسر کشور، نقش فرهنگی خود را در سطح خاص بروز می دهند. باعث تقویت فضای فرهنگی هر منطقه و شهر میگردند.
ظرفیت فرهنگی اربعین
اما اربعین که قرار سالیانه محبان اهل بیت(علیهم السلام) از سراسر جهان در زیارت حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) است، ظرفیت فرهنگی بالاتری از تمام موارد مذکور دارد.
در درجه نخست حجم جمعیتی بالاتری را به خود اختصاص داده و میلیونها نفر در آن شرکت دارند. ثانیاً تنوع جمعیتی در آن بسیار متنوع بوده و در شرایطی همسان ملیتها و اقوام مختلف در آن حضور دارند. نکته سوم آن که نهادها و گروههای مختلف مردمی و دولتی در آن حضور داشته و هرکدام به نحوی در آن به ایفای نقش و یا ارائه خدمات میپردازند.
در بررسی اجمالی آنچه از این حرکت بینظیر در بعد فرهنگی میتوان انتظار داشت، نکات متعددی قابل طرح است. بخشی از ظرفیت فرهنگی اربعین، همان ظرفیتی است که سازمانهای مربوطه در حرمها و بقاع متبرکه بدان توجه دارند.
تشکیل حلقههای معرفتی
برگزاری جلسات و سخنرانیهای مذهبی، برگزاری محافل معرفت افزایی از جمله این موارد است. افزون بر این حلقههای معرفتی، حضور متخصصان و مشاوران دینی جهت پاسخگویی به پرسشهای دینی زائران بعد دیگر این ماجراست. در کنار موارد فوق عرضه محصولات فرهنگی اعم از کتاب و نرم افزار و اسباببازی و سایر اقدامات فرهنگی رایج، همگی بخشی از ظرفیت راهپیمایی اربعین است. این موارد هم در فضای موکبهای موجود در مسیر راهپیمایی اربعین وجود دارد و اثرات مثبت خود را دارا است.
به نظر میرسد غیر از این، سایر قالبهای فرهنگی نیز می تواند در این برنامه جانمایی شده و از کارکرد آنها هم در این حرکت استفاده نمود که به اجمال از نظر خواهد گذشت:
برنامههای نمایشی یکی از رایج ترین ابزارهای فرهنگ سازی است که می تواند در اربعین هم نقش خود را به صورت ارزشی ایفا کند. در سالهای اخیر گروههای مختلف هنری، اقدام به برگزاری نمایشهای آیینی در موکبهای مستقر در مسیر پیاده روی اربعین کردند. از این طریق زائران زیادی جذب نمایش با موضوعات عاشورایی شدند.
۱. برنامههای نمایشی و سینمایی
یکی از عرصههای اثرگذار فرهنگی که امروزه در همه جوامع خواهان دارد، در میان عموم مردم نفوذ بسیاری دارد، مقوله هنرهای نمایشی است. برنامههای نمایشی یکی از رایجترین ابزارهای فرهنگسازی است که میتواند در اربعین هم نقش خود را به صورت ارزشی ایفا کند. در سالهای اخیر گروههای مختلف هنری، اقدام به برگزاری نمایشهای آیینی در موکبهای مستقر در مسیر پیادهروی اربعین کردند. از این طریق زائران زیادی جذب نمایش با موضوعات عاشورایی شدند. برخی از این نمایشها قالبی همسان با آیین تعزیهخوانی داشتهاند و با تفاوتهای جزئی اجرایی شدهاند.
اما آنچه در ظرفیتهای فرهنگی اربعین از هنرهای نمایشی توقع میرود، فراتر از وضعیت موجود است. رویداد جهانی اربعین و پیامهای ارزشی آن نباید در بعد درونی باقی بماند. در حالی که وضعیت برنامههای نمایشی در شرایط فعلی فقط تغذیه محدود زائران اربعین است.
بایستی این هنر بعد بیرونی این رویداد را نیز تغذیه نموده و از طریق هنرهای نمایشی، پیام اربعین به جهانیان مخابره شود. در جمهوری اسلامی تاکنون هیچ فیلم نامهای با محوریت موضوع اربعین نه در سینما و نه در تلویزیون با رویکرد فرهنگ اربعین ارائه نگردیده است.
فیلم و نمایش
در سینما که فقر محتوای عاشورایی از صدا و سیما هم بیشتر است. آن چه از هنرمندان جامعه شیعی و متولیان فرهنگی کشور انتظار میرود این است که در کمترین توجه به این رویداد عظیم، لااقل سالی یک فیلمنامه در میان انبوه سوژههای موجود در اربعین کار شده و به عنوان یک سریال تلویزیونی یا فیلم سینمایی با کیفیت استاندارد جهانی تولید گردد.
اگر چنین رویکردی در میان فیلم سازان ایران اسلامی اتخاذ شود، بخشی از معضل قدیمی فقدان و ضعف «قصه» در آثار نمایشی مرتفع میگردد. از سوژههای تکراری و نخ نما فاصله گرفته میشود. این موضوع وقتی اهمیت بیشتری پیدا میکند که قصههای نمایشی، با رویکرد بین المللی کار شده و قابلیت عرضه در سایر کشورهای اسلامی نیز داشته باشد.
۲. هنرهای تجسمی
دیگر ظرفیتهای فرهنگی اربعین، بهرهمندی از قالب هنرهای تجسمی است. این هنر میتواند در نوع خود اثرگذار باشد. امروزه در سراسر عالم ناظر به موضوعاتی که در یک فرهنگ ارزشمند قلمداد میشوند، از قالب هنر در صنایع دستی و مصنوعات تولید شده در این بخش استفاده شده و حتی مسابقات و جشنواره های متنوعی پیرامون آن برگزار میگردد.
ظرفیتهای فرهنگی اربعین میتواند متولیان امر را در این عرصه نیز به فعالیت کشانده و با تامین فضای بروز نقش هنرمندان این بخش، از این طریق نیز پیام اربعین و معارف عاشورایی را به مخاطبان این قشر منتقل سازند. سال گذشته در راهپیمایی اربعین شاهد بودم که یکی از موکبهای ایرانی مستقر در مسیر پیادهروی، با استفاده از قالبها و کلیشههای هنری منقوش به مضامین مذهبی و رنگ مخصوص، لباسها، کیفها، چادرها و سایر لوازم زائران را در مدت زمانی کوتاه، به طرحی هنری مزین نمود. از این طریق نقش فرهنگی خود را به نمایش میگذارد.
این یک جلوه ساده و جذاب از نقشی است که هنر میتواند در بعد فرهنگی اربعین داشته باشد. علاوه بر این نقاشی، گرافیک و حتی هنر فاخر مینیاتور، همگی بسترهای جذابی هستند که هنوز جای خود را در بعد فرهنگی اربعین نیافتهاند و نیازمند توجه بیشتر سازمانی و مردمی هستند.
۳. کتاب و مطبوعات
از دیگر ظرفیتهای فرهنگی اربعین حوزه کتاب است. میدانیم کتاب، تنها فراورده فرهنگی است که هیچ موضوع دیگری نمی تواند جایگزین آن باشد. هرچه که علم و صنعت پیشرفت میکند و ابزارهای جدیدتری برای انتقال اطلاعات در اختیار بشر قرار میگیرد. همچنان کتاب، مسئلهای است که نیاز فرهنگی و معرفتی ملتها بدان به روشنی احساس میشود. اگر جای کتاب در سبد مصرفی خانوادهها، در شرایط مختلف اقتصادی محفوظ نماند. تبعات منفی آن در بخشهای گوناگون سبک زندگی در عرصه خانوادگی و اجتماعی ظاهر خواهد شد. زیرا کمبود مطالعه، قطعاً فقر فرهنگی جوامع را به دنبال دارد.
اینک که اربعین در میان کشورهای اسلامی تا حد زیادی رواج یافته و روز به روز هم به حرارت و شور آن افزوده می شود؛ متولیان حوزه نشر میتوانند خوراک فکری و فرهنگی جوامع اسلامی در این بخش را مد نظر قرار دهند. با تشویق مولفان و نویسندگان به تولید آثار مکتوب در این زمینه، مروج معارف حسینی باشند.
از سوی دیگر در شرایطی که امروزه پولهای نفت (در برخی کشورهای به ظاهر اسلامی) برای نوشتن کتاب ضد شیعه مصرف میشود[۱]، بایستی با توجه هرچه بیشتر به معارف ناب شیعی از جمله اربعین، با آن جریانهای شیطانی مبارزه شده و محتوای متنوعی در زبانهای مختلف چه در قالب رمان، چه در قالب شعر و متن ادبی و چه در قالبهای دیگر به مخاطبان داخلی و خارجی عرضه گردد.
۴. اسباببازی و سایر محصولات فرهنگی
مسئله مهمی که در ظرفیت فرهنگی تاکنون مغفول مانده این است که طیف وسیعی از زائران حسینی در راهپیمایی اربعین را نونهالان، نوجوانان و جوانانی تشکیل میدهند که به شوق زیارت سیدالشهدا(علیه السلام) همراه با خانوادههای خود در این مسیر گام نهاده و نیازمند تغذیه روحی و فکری هستند.
کودکان و نوجوانانی که در سن رشد بوده و شخصیت و منش آن ها در حال شکل گیری است، بیش از سایر اقشار نیازمند برنامه ریزی فرهنگی هستند.
قطعاً کودکان و نوجوانانی که در سن رشد بوده و شخصیت و منش آنها در حال شکلگیری است، بیش از سایر اقشار نیازمند برنامهریزی فرهنگی هستند.
همچنان که تاکنون، اسباب بازی به عنوان یکی از ابزارهای رشد فکری کودک در موضوعات مختلف عرضه گردیده، اربعین موضوع بسیار قابل توجهی جهت تولید و ارائه بازیهای ساده و پیچیده برای این قشر در سنین مختلف است.
این در حالی است که بسیاری از اسباب بازیهای موجود در بازار کشورهای اسلامی، واردات فرهنگ بیگانه است. دور از فرهنگ اصیل اسلامی هستند و در واقع سوغات فرهنگ غربی محسوب میشوند. این محصولات، منهای آن که بخش زیادی از وقت کودک را به خود اختصاص میدهند؛ نوع خاصی از سبک زندگی را ترویج دادند. این امر باعث آسیبهای جدی به پرورش و تربیت قشر آینده ساز جوامع اسلامی میگردد.
حرف آخر
ظرفیت عظیم اربعین بستری برای جهت دهی هنر و ابزارهای مختلف فرهنگی است و اگر از این ظرفیتهای فرهنگی اربعین استفاده شود، یقینا دایره مخاطبان این حرکت جهانی روز به روز افزایش پیدا خواهد کرد.
محمد مصطفی اسعدی
پینوشت:
[۱] . بیانات مقام معظم رهبری، ۱۹/ ۷/ ۱۳۶۸