نذر فرهنگی در مسیر اربعین

کارگردان نمایش «قهرمان کوچک»: اینکه گروه‌ها بتوانند بیایند برای اربعین نذر فرهنگی کنند و نمایش خودشان را به صورت اجراهای رایگان و بنابر عشق و علاقه حسینی که دارند انجام بدهند، خودش یک سنگ بنای درست در مسیر اجرای تئاتر در اربعین است.

نمایش قهرمان کوچک کاری از گروه تئاتر مکتب است که به نویسندگی انوش معظمی و کارگردانی افشین ناظری هرساله در مسیر راهپیمایی اربعین اجرا می‌شود؛ پیرامون این نذر فرهنگی و اجرای آیینی در مسیر اربعین گفت‌و‌گویی با افشین ناظری کارگردان این اثر داشته‌ایم.

• لطفاً درباره نمایش «قهرمان کوچک» و داستان آن توضیح دهید. چه مفاهیمی در این نمایش مورد توجه زائران اربعین قرار گرفته است؟

قهرمان کوچک، موضوعش در خصوص شهادت حضرت علی اصغر علیه السلام است. خب چون برای کودکان این موضوع باید گفته شود قاعدتا بیان، باید بیان ظریفی باشد و بدون خشونت، بنابراین از زبان تیری که از چله حرمله رها می‌شود این موضوع گفته می‌شود که در مسیری که طی می‌کند تا به گلوی مبارک حضرت علی اصغر (ع) برسد، مواجه می‌شود با عوامل طبیعی مانند باد، ابر، خورشید و در این رهگذر تیر پشیمان می‌شود از اینکه برود و به سوی گلوی مبارک حضرت علی اصغر (ع) بنشیند.

اما متوجه می‌شود که خب بالاخره این غذا و قدری است که برای تیر نوشته شده و گریزی از آن نیست و مقصر تیر نیست مقصر فردی است که به نام حرمله این تیر را رها کرده و این تیر تاریخ را باید رقم بزند. در واقع داستان بر همین اساس پیش می‌رود و با توجه به نوع آن و نگاه کودکانه‌ای که در این نمایش به واسطه شیوه بیان گفته می‌شود الحمدلله بسیار برای بچه‌ها جذاب بوده و دوست داشتند.

کلیت نمایش هم اینطوری است که به دو قسمت اشقیا و اولیا تقسیم می‌شود و ما حتی توی طراحی‌هایی که انجام دادیم برای این نمایش اشقیا رو به صورت عروسک‌های باتومی و بسیار زنده در نظر گرفتیم. اولیا یک خط فاصله‌ای با عروسک‌های اشقیا دارند و عروسک‌‌هاشون به صورت رنگی طراحی شده که این هم خودش یه فاصله گذاری بین اشقیا و اولیا است که در کار ما رعایت شده است.

• ایده اولیه برای خلق این نمایش از کجا شکل گرفت؟ چه عواملی شما را به سوی ساخت این نمایش هدایت کرد؟

گروهی به نام مکتب داریم که این کارها را داریم انجام می‌دهیم ما حدود حداقل هفت-هشت نمایش در مورد بچه‌هایی که در کربلا بودن تا حالا توانستیم اجرا کنیم. اما ایده نمایش قهرمان کوچک با توجه به موردی که در پرسش اول پاسخش را دادم اینکه شرایط کودکان و اون لوح سفیدی که بچه‌ها دارند نوشته شده است و نمی‌شود خیلی خشن باشد.

خب شما می‌دانید برای کودکان کار کردن کار دشواری است و هر کسی که می‌خواهد برای کودکان کار کند باید از زوایای مختلف با کار برای کودکان آشنا باشد، چون کودکان مثل لوح‌های نانوشته‌ای هستند که هر چه شما بر آن می‌نویسی‌ حک می‌شود و ساختار ذهنی کودکان را شکل می‌دهد. بنابراین خیلی باید حساس بود حالا زمانی که شما برای ائمه و دین می‌کنی کار می‌کنی به مراتب سخت‌تر می‌شود و وظیفه‌ای که به گردن گروه اجرایی می‌افتد وظیفه سخت‌تری می‌شود که همه مواردی که گفته می‌شود مستند و درست باشد. همچنین در ظرافت گفتن هم باید ما دقت داشته باشیم که زبان، زبان درست و کودکانه‌ای باشد نوع رابطه‌هایی که اتفاق می‌افتد در نمایش رابطه‌های منطقی باشد چون کودکان بالاخره به نوع رابطه‌هایی که اتفاق می‌افتد با اون فضاهای تخیلی هم که دارن می‌توانند فراتر از اون نقاط واقعی که در زندگی روزمره اتفاق می‌افتد را ببینند.

بنابراین شما دست‌ت باز است که از تخیل هم استفاده کنی اما این تخیل باید مبتنی بر یک ساختار درستی باشد که خدایی نکرده با نمایشتون در واقع یک ضربه ای به ساختار خود اون موضوع دینی که مثل ماجرای کربلا یا امام حسین (ع) که برای بچه‌ها می‌خواهی تعریف کنی نزند و این را از بعد حماسی بودنش بتوانی برجسته کنی و نبری به سمت اینکه به صورت یک داستان غیر واقعی نمود پیدا کند. بنابراین کار دشواری هست و باید با تمام وجود گروه اجرایی همه جوانب را بسنجد و بعد بتواند دست به قلم ببرد و اجرا کند.

ایده اولیه‌اش هم ایده قشنگی بود که این نمایش از زبان خود تیری که به سوی گلوی حضرت علی اصغر (ع) رها میشه گفته شود. یعنی ابتدای داستان این تیر با تمام وجودش و خیلی مصمم است که به سمت گلوی حضرت علی اصغر (ع) برود. ولی در اتفاقات بین راه که می‌افتد باعث می‌شود که از کرده خودش پشیمان بشود و به سمت این برود که این کار را انجام ندهد. بنابراین این تغییر در واقع و با تعلیق‌هایی که در خود نمایش می‌بینیم، این تغیییر در شخصیت اصلی یک داستان هم اتفاق می‌افتد.

• چه تجربه‌ای از اجرای این نمایش در مسیر زائران اربعین داشتید؟ مخاطبان چه واکنش‌هایی نشان دادند؟

ما این نمایش را خوشبختانه هم به صورت زبان عربی اجرا کردیم و هم به صورت زبان فارسی، بازخوردهایی که از زبان عربی گرفتیم شاید بیشتر بود خب به واسطه تماشاگرهای عرب زبان زیادی که در مسیر بودند و اکثرا شاید بچه‌های موکب دارهای مسیر بودند و با توجه به اینکه در خود عراق این نمایش‌های کودکی که به صورت عروسکی باشند خیلی وجود ندارد نمایش ما نمود خیلی خوبی پیدا کرده بود.

آنجا مخاطبان خیلی زیادی هر روز برای دیدن نمایش ما می‌آمدند و اکثرا خانواده‌ها، مادرها و بچه‌ها به همراه هم بودند و ارتباط خیلی خوبی هم با نمایش برقرار می کردند. ما می‌دیدیم اشک‌هایی که از چشم این کودکان سرازیر می‌شد و روح ما را هم جلا می داد که توانستیم با این کار برای امام حسین علیه السلام کاری بکنیم که بالاخره بچه‌ها با ماجرای داستان حضرت علی اصغر (ع) آشنا شوند، این حس خوب را می گرفتیم و این‌ها همه از برکت امام حسین (ع) و اجرا شدن یک نمایش در زمان و مکان درست خودش بود.

مخاطبایی که برای این کار می‌آمدند کسایی بودند که عاشق اباعبدالله وعاشق حضرت علی اصغر (ع) بودند. وقتی این ماجرا را با یک زبان ساده شما برای‌شان به صورت تصویری بیان و عیان می‌کنید این جذابیت، گرفتن مفاهیمی که مد نظر ما هست را برای آن‌ها راحت‌تر می‌کند و ارتباط خوبی هم برقرار می‌کنند و نتیجه‌اش می‌شود یک ارتباط دو طرفه بین گروه و مخاطبانی که آنجا بودند.

• با چه چالش‌هایی در حین اجرای نمایش در این مسیر مواجه شدید؟ چگونه این چالش‌ها را برطرف کردید؟

شرایط گروه ما در اربعین باید برای اجرا در هر مکان و شرایطی آماده باشد. می‌دانید طبق قاعده، اجرای نمایش امکانات اولیه‌ای می‌خواهد که مثلا تو نور خوبی داشته باشی، دکور خوبی داشته باشی، فضای نمایشی که مخاطب می‌شینه فضای خوبی باشه و همه اینها دست به دست هم می‌دهد تا یک نمایش نمایش خوبی باشد.

اما در اربعین هیچ کدام از این‌ها را نداری و شما معلوم نیست که در زمان اجرا چون در جاهای متعددی اجرا می کنی با چه چیزی مواجه هستی و چه چیزهای اولیه‌ای برای مهیا کردن فضای نمایش‌ت  داری، بنابراین همش عشق است و عشق است و عشق یعنی شما چه به لحاظ آماده کردن فضایی که مخاطب باید بنشیند، چه به لحاظ نورپردازی که باید برای کار داشته باشی، چه به لحاظ رعایت فضا، نکات اولیه را برای اینکه بتوانیم ساختار راشکل بدهیم مدنظر قرار می‌دهیم و با توجه به مکان اجرا ما طراحی‌های اولیه را می‌کنیم و برای اجرا می‌بریم.

اما بالاتر از همه این‌ها خود عشقی که در وجود گروه اجرایی هست باعث می‌شود که اجرایی که باید درواقع دکور و پرده نمایش و همه این‌ها را مهیا کنی با هیچ! ولی همه چی ساخته می‌شود! امام حسین (ع) همیشه کمک می‌کند و در طرفةالعینی می‌بینید گروه اجرایی، گروه دکور دکورها را آماده می‌کنند، عروسک‌ها را آماده می‌کنند البته با شرایط سخت، ولی به بهترین شکل اجرا می‌شود همه اینها لطف اباعبدالله الحسین است.

در فضای درستی که برای مخاطب و گروه اجرایی انتخاب شده ما ودو مدل مخاطب داریم یک مخاطبی که می‌آید کار را می‌بیند و مخاطبی دیگر که خود گروه اجرایی هست که برای اجرا به کربلا می‌بریم. برای خیلی از بچه‌های نمایشی مثل عروسک‌گردان های ما این فضای اربعین و این رابطه دو طرفه‌ای که بین مخاطبان و گروه اجرایی شکل می‌‌گیرد جذاب است.

• چه پیامی را می‌خواستید از طریق این نمایش به مخاطبان انتقال دهید؟ آیا احساس می‌کنید که توانسته‌اید به این هدف دست یابید؟

پیام عاشورا و کربلا که بسیار واضح است. دلیری امام حسین (ع) و مظلومیتی که بر خانواده امام واقع شد و پایداری و مقاومت و عشقی که همه‌ی یاران امام حسین (ع) به پای ایشان می‌ریزند باعث می‌شود با اینکه تعدادشان کم است ولی مکتب‌شان پایدار بماند و در جنگ نابرابر پیروز شوند. در واقع ما به کودکان و مخاطبان خودمان این پیام را می‌دهیم و با توجه به بازخوردهایی که از مخاطب می‌گیریم به خوبی این پیام درک می‌شود.

• چگونه تعاملات فرهنگی میان زبان‌ها و ملت‌های مختلف در حین اجرای این نمایش شکل گرفت؟ چه تجربیاتی از این تعاملات به دست آوردید؟

شیوه این نمایش چون به صورت عروسکی برگزار می‌شود خود عروسک‌ها و جذابیتی که دارند قسمتی از سختی کار را به عهده می‌گیرد و کار را برای مخاطبان جذاب می‌کند. اتفاقاتی که روی پرده نمایش چه به زبان عربی و چه به زبان فارسی بیان می‌شود با اینکه این دو زبان از هم متفاوت است اما مخاطب‌ها از خود عروسک‌ها و جریان داستان با توجه به تصاویری که از عروسک‌ها خلق می‌شد مفهوم را می‌گرفتند و می‌توانستند ارتباط خوبی برقرار کنند.

• آیا برنامه‌ای برای اجرای مجدد این نمایش در مسیر پیاده‌روی اربعین دارید؟ آیا نمایش‌های دیگری نیز در دست تولید دارید که به این موضوعات بپردازند؟

کار کردن و کار جدید تولید کردن برای فضای اربعین بسیار دشوار است. همه عواملی که گفتم غیر استاندارد است و آنجا فقط عشق است که می‌تواند همه این‌ها را پوشش بدهد. بنابراین کار جدید کردن کمی دشوار است و با توجه به اینکه این کار هم تولید شده و به زبان عربی هم برگردانده شده امکان اینکه دوباره این کار را اجرا ببریم فعلا میسرتر خواهد بود.

بنابراین اگر امسال هم امام حسین (ع) بطلبد و با توجه به برنامه‌ریزی هم که خود مرکز هنرهای نمایشی و حوزه هنری کودک و نوجوان انجام داده است ان‌شاءالله بتوانیم امسال هم دوباره این اجرا را در مسیر راهپیمایی  انجام دهیم. اما در جاهای جدید و نه در موکب‌هایی که پارسال بودیم؛ موکب‌های جدید که مخاطبان جدیدی هم از این نمایش استفاده کنند چون مخاطب قسمت عربی نمایش ما اکثرا بچه‌های خود عراقی هستند که صاحبان موکب‌های آنجا هستند و هر روز برای دیدن نمایش ما می‌آمدند.‌ فضای جدید این امکان را برای ما فراهم می‌کند که بتوانیم فرهنگ خودمان را حتی در قالب این نمایش‌ها در آنجا اشاعه دهیم.

• به نظر شما اجرای این نوع نمایش‌ها چه تأثیراتی بر جامعه و فرهنگ دارد؟ آیا معتقدید که تئاتر می‌تواند نقش مؤثری در افزایش آگاهی و همدلی میان مردم ایفا کند؟

این نوع اجراها یک ساختاردهی در نظام تئاتر اربعینی می‌تواند ایجاد کند، آیتم های مختلفی رو میشه درواقع مثال زد که با اجراهای تئاتر در مسیر راهپیمایی اتفاق می‌افتد. مثلا یک نکته‌ای که شاید خیلی از دوستان درواقع مدنظر دارند نذرهایی است که انجام می‌دهند، که خود موکب ها انواع نذرهای خوراکی یا نذرهای دیگه‌ای را انجام می‌دهند.

اما اینکه گروه‌ها بتوانند بیایند نذر فرهنگی کنند و نمایش خودشان را به صورت اجراهای رایگان و بنابر عشق و علاقه حسینی که دارند انجام بدهند، خودش یک سنگ بنای درست در مسیر اجرای تئاتر در اربعین است. نکته بعدی که می‌توان در مورد توجه به نشر و فرهنگ ایرانی داشت خب بالاخره بستر مکان اربعین به واسطه حضور ملیت‌ها و قومیت‌های مختلفی که وجود دار‌د فضای مناسبی برای نشر و اشاعه فرهنگ ایرانی اسلامی خودمان است. بنابراین وجود این تئاترها این اتفاق خوب را هم می‌تواند تقویت کند و شکل بدهد.

 مورد بعدی می‌تواند تقویت گروه‌های فعال تئاتر دینی باشد ما شاید در کشور فقط یک زمان‌های خاصی تئاترهای دینی ما بیشتر اجرا شود اما با توجه به این ظرفیت عظیمی که در اربعین وجود دارد اینکه گروه‌های فعال بیشتر تئاتری که در حوزه تئاتر دینی کار می‌کنند بتوانند کار آماده کنند و طبق فراخوانی که برای این کار داده می‌شود بیایند و در مسیر راهپیمایی کارهای‌شان را اجرا کنند. این فرصت بزرگی برای گروه‌های تئاتر دینی است چون قسمت اعظمی از نمایش‌هایی که ما در مسیر راهپیمایی اربعین می‌بینیم تعزیه هست و خب نشر تعزیه به عنوان یک گونه نمایشی غنی و پشتوانه‌دار ایرانی می‌تواند کمک کند که بحث تعزیه در همه دنیا فراگیر شود.