بررسی ابعاد و آثار مراسم اربعین
هرچند که گفته شده «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» اما در این میان دو مقطع زمانی بسیار مهم برای انتقال مفاهیم قیام امام حسین(ع) وجود دارد که شامل روز عاشورا و روز اربعین می شود. دلایل عزاداری در روز عاشورا کاملا مشخص است. اما چرا اربعین امام حسین(ع) تا این اندازه با شور و شعور بالا برگزار می‌شود؟
در پاسخ به این پرسش باید توجه کرد که قیام امام حسین(ع) در روز عاشورا برای همه زمان‌ها و مکان‌ها درس دارد. همه انسان‌ها در طول تاریخ مخاطب این قیام بزرگ هستند. بنابراین هر زمانی می‌توان به بررسی مفاهیم عاشورا پرداخت. اما همان طور که در متن پرسش اشاره کردید، شور حسینی به طور مشخص در دو روز عاشورا و اربعین به طور علنی بروز پیدا می‌کند. البته کلام و شیوه عزادرای ائمه اطهار علیهم السلام این دو روز را به طور ویژه برای برگزاری عزاداری‌ها مشخص کرده است.
به این ترتیب می‌توان گفت که روز عاشورا روز عزای امام حسین(ع) و یاران آن حضرت به صورت حرکتی درون دینی و طی مراسمی پر شور برگزار می‌شود. اما روز اربعین اقدام عمومی است تا به کاروان آن حضرت بپیوندیم. پس اربعین روز تجدید پیمان با امام شهیدی است که صاحب مفاهیم بزرگ و والای الهی است. در این روز است که همه شور و احساسات مردم جامانده از کاروان آن حضرت عینیت پیدا می کند.
چرا مراسم اربعین و چهلمین روز شهادت حضرت سیدالشهدا(ع) تا این اندازه در میان شیعیان ارج و منزلت دارد؟ درواقع اربعین آن حضرت چه کارکرد ویژه‌ای دارد که مورد استقبال گسترده شیعیان واقع شده است؟
اربعین در فرهنگ شیعه نقش ویژه و کارکرد مهمی دارد. از یک طرف خاطره کربلا و عاشورا را برای مردم تداعی می‌کند. باعث می‌شود که پیوند مردم با قیام حضرت سید الشهدا(ع) مستحکم‌تر شود. از طرف دیگر هم باب جدیدی از زیارت آن حضرت را به روی ما می‌گشاید. که با پیاده‌روی و عرض ارادت مخلصانه همراه است.
در همین رابطه بخوانید:
در عین حال در روز اربعین مؤمنان صحنه گردان مراسم هستند. آن را به مانور بزرگ دینی تبدیل کرده و اوج معارف الهی را در قالب این راهپیمایی گسترده از خداوند مسئلت می‌کنند.
این ظرفیت عقلانی درست چهل روز بعد از شور احساسات حسینی در روز عاشورا به تکامل رسیده. حالا منشاء یک حرکت هدفمند و جهانی می شود. دراین زیارت استدلال‌های خشک عقلانی با احساسات ناب ایمانی همراه می‌شود. در عین حال احساسات و هیجان ناشی از مصیبت بزرگ عاشورا طی چهل روز به تکامل می‌رسد. به این ترتیب بسیار عقلانی عالی و احساسات جمعی بهترین فرصت برای انتقال مفاهیم و پیام‌های آن قیام بزرگ می‌شود.
سنت پیاده‌روی اربعین از چه زمانی در میان شیعیان رواج پیدا کرده است؟
باید توجه داشت که سنت پیاده روی اربعین حسینی طبق روایت های معتبر در زمان امامان معصوم علیهم السلام هم وجود داشت. آن بزرگان با وجود خفقان و ظلم و ستم شدید حاکمان زمان خود در روز اربعین به زیارت مزار مطهر امام حسین(ع) می‌رفتند. اولین بار هم نقل شده که عبدالله جابر انصاری در همان سال ۶۱ هجری به زیارت آن حضرت رفت.
در روایت‌های بسیاری از جمله حدیث شریفی از امام حسن عسکری(ع) می‌خوانیم که زیارت اربعین یکی از علامت‌های انسان مؤمن است. راز و رمز حقیقی چنین حدیثی چیست؟
راز تاکید مؤکد روایت‌های رسیده از اهل بیت علیهم السلام در مورد زیارت امام حسین(ع) و اینکه این زیارت را در زمره ویژگی‌ها و علامت‌های مؤمن شمرده‌اند تا سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به خوبی برای ما مشخص نشده بود. هر چند که این موضوع در دوران خلافت ملعون عباسی تا اندازه‌ای معلوم شده بود. نشانه‌ای از عمق روابط و ارادت شیعیان نسبت به آن حضرت محسوب می‌شد. اما این راز تا چند سال گذشته همچنان مخفی مانده بود.
این در حالی بود که عالمان دین بارها در مورد زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین تاکید داشته‌اند. بسیاری از افراد در متن زیارت اربعین در پی کشف راز زیارت اربعین بودند. با توجه به اینکه این زیارت در مقام تعلیل قیام امام حسین(ع) مطالب ناب و شگفت‌انگیزی را در خود دارد. به طوری که هدف اصلی از قیام امام حسین(ع) را بیرون آوردن مردم از جهل و نادانی دانستد. عالمان دین نیز در همین راستا سعی می‌کردند با فعال کردن عقل‌های مردم مانع از رفتارهای جاهلانه شوند.
اربعین بعد از انقلاب رنگ و بوی تازه‌ای گرفت
هرچند که این نوع رویکرد نسبت به زیارت اربعین با توجه به تبیین اهداف قیام آن حضرت نگرشی مبنایی و مستند است. اما نمی‌تواند راز اصلی درباره زیارت اربعین و قرار گرفتن آن به عنوان یکی از علامت‌های مؤمن را مشخص کند. اما امروز به برکت انقلاب اسلامی در کشورمان شعله‌های دینداری و دین‌باوری از زیر خاکستر زمان سر بر آورده. در این میان زیارت اربعین و بزرگداشت چهلمین روز از شهادت امام حسین(ع) هم رنگ و عطر تازه‌ای به خود گرفته. باعث شده است که معارف اهل بیت علیهم السلام فرصتی برای ظهور و بروز پیدا کند.
یعنی مراسم پیاده‌روی اربعین به سمت کربلای معلی رمز اصلی زیارت اربعین بوده است؟
همین طور است. این حرکت رو به رشد نه تنها در طول تاریخ سابقه نداشته و هیچ گزارشی از چنین حرکت عظیمی حتی در ابعاد کمتر از میلیونی در تاریخ وجود ندارد، بلکه تحقق آن از تصور بسیاری از تحلیل گران اجتماعی و سیاسی هم خارج است. آن‌ها نمی‌توانند با استفاده از معادلات سیاسی به این پاسخ برسند. به اینکه چه شد امروز شاهد حضور میلیونی شیعیان برای زیارت امام حسین(ع) در اربعین آن حضرت هستیم.
البته باید به این نکته هم توجه داشت که ادعای کشف رمز و راز تاکید روایت های ائمه اطهار علیهم السلام درباره زیارت اربعین مطلبی نسنجیده است. اما باز شدن پنجره جدیدی برای فهم این حقیقت و کنار رفتن پرده‌ای از این راز الهی حقیقتی است که امروز شاهد آن هستیم. به نظر می‌رسد که مراسم پیاده‌روی اربعین قرار است مقدمات اجتماعی و سیاسی و فرهنگی در ظهور امام زمان(عج) را فراهم کند. نه فقط شیعیان و محبان اهل بیت علیهم السلام را، بلکه جامعه جهانی را آماده ظهور آن حضرت کند.
بنابراین با یک نگاه کلی آیا می‌توان نتایج و آثار مراسم اربعین را در ابعاد داخلی و مربوط به شیعیان و همچنین ابعاد جهانی دسته بندی کرد؟
بله. همان‌طور که اشاره کردید بخشی از آثار برگزاری مراسم اربعین به شیعیان و دوستداران ائمه اطهار علیهم السلام مربوط است که باعث می‌شود سبک زندگی جدیدی را تجربه کرده و مانور بزرگ انسانی را که در بین تمام کشور بی نظیر است به نمایش بگذراند. همچنین تمرین آمادگی برای حرکت های عظیم در زمان ظهور امام زمان(عج) هم محسوب می‌شود.
اما بخشی از آثار مراسم اربعین و پیاده‌روی به سمت کربلای معلی و بارگاه منور امام حسین(ع) و حضرت ابالفضل(ع) به سمت جهان اسلام، و نه فقط شیعیان، است. که فقدان اهل ولایت را در میان تمامی معارف تحریف شده موجود نشان می‌دهد. به این ترتیب باعث می‌شود تعصب‌های کورکورانه و تقلیدهای بی‌جا از بین مسلمانان برداشته شود. تا در مواجهه با امام زمان(عج) به خوبی بتوانند حجت خدا را درک کنند. سومین اثر اربعین در برگزاری مراسم اربعین متوجه همه ادیان و مکتب های خدا پرستی است که شعار اصلی و کلمه توحید را تذکر می‌دهد .
آثار جهانی مراسم اربعین
در عین حال باید متوجه آثار جهانی این مراسم هم باشیم. اینکه همه انسان‌ها با هر دین و مذهب و از هر کشور و سرزمینی را هدف قرار داده. هیچ استثنایی در بین مردم قائل نیست. البته باید توجه داشت که هر اندازه حقایق و مفاهیم قیام عاشورا در روز اربعین به شیوه بهتری اعلام شود، زمینه برای اقبال عموم مردم جهان به سمت حقانیت اسلام بیشتر خواهد شد.
با این توضیحات آیا می توان نتیجه گرفت که این حدیث نبوی که فرمودند «انّ الحسین مصباح الهدی و سفینه النجاه» در طی اربعین بروز و عینیت پیدا می‌کند؟
باید توجه داشت که این حدیث نبوی تنها مختص به روز اربعین حسینی نیست. مربوط به تمام دوران است. اما همان‌طور که اشاره شد ظرفیت عظیم هدایت‌گری و دستگیری از همه مردم غرق شده در لذات و مادیات در دوران آخر الزمان، یکی از برکت‌های قیام امام حسین(ع) بوده. در ظرف دنیا تحقق پیدا می‌کند و حقیقت آن در آخرت تجلی می‌یابد. درواقع همین حدیث پیامبر اسلام(ص) در مراسم اربعین به شیوه ای جدید تجلی پیدا می‌کند. چون در دنیایی که تلاش بسیاری از مردم به سمت بهره برداری هر چه بیشتر از لذت‌های دنیایی و مادی و برخورداری از یک زندگی دنیایی است، باید دقت کرد که چطور می شود میلیون‌ها انسان در شرایط ناامنی موجود در کشور عراق و با وجود تهدیدها و فعالیت‌های تکفیری‌ها و گروه‌های داعش، باز هم به این کشور سفر می‌کنند. از هیچ تهدید و جنایتی ترسی به خود راه نمی‌دهند.
حتی شاید در آخر هم بسیاری از این زائران موفق نشود از نزدیک مزار شریف امام خود را زیارت کنند. اما باز هم نه تهدید، نه ناامنی و نه امکانات محدود برای استراحت و تغذیه مانع زیارت شان نمی‌شود. این‌ها همان احساسات به بلوغ و رشد رسیده‌ای است که در روز عاشورا ایجاد شده. مردم غرق در دنیای مادیات، به سمت آن کشتی نجات حرکت می‌کنند. در عین حال همین حرکت با پای پیاده است که می‌تواند مردمی که در دام تبلیغات ضد اسلامی نظام سلطه شده‌اند را نجات داده و تبلیغ عملی دین آزادی بخش اسلام باشد.
