معرفی حرکت و خصوصیات آن:
الف- گستره‌ی جمعیتی:
به سادگی می‌توان این حرکت را بزرگترین اجتماع مسلمانان دانست. تا چند سال پیش از حج به عنوان بزرگترین اجتماع نام برده می‌شد. حج در ایام خاص خود و در شلوغ‌ترین زمان، جمعیتی ۳ میلیونی را در بر می‌گیرد. اما جمعیت حاضر در پیاده‌روی اربعین در سال ۱۳۹۰ طبق کمترین برآوردها ۱۶ میلیون نفر بود و برخی البته جمعیت را بیش از این و حدود بیست میلیون می‌دانند. همچنین در سال ۱۳۸۹ برآوردها حدود ۱۴ الی ۱۵ میلیون نفر بود.
کاروان‌ها و افرادی که قبل از اربعین از ایران وارد عراق می‌شوند به محض عبور از مرز در کنار جاده و در بیابان‌ها انسان‌هایی را می‌بینند که با پای پیاده در حال حرکت هستند و در برخی مسیرها مثل مسیر نجف به کربلا، جمعیت، چندین روز متوالی مانند یک سیل خروشان در حرکت است و بدون اغراق، لحظه‌ای قطع نمی‌شود. حتی شب‌ها جمعیت زیادی جاری است.
یکی از خادمان موکب‌ها، در اربعین امسال برای بنده نقل کرد که آمریکایی‌ها که با ماهواره مسیرها و جاده ها را رصد می‌کنند و جمعیت پیاده‌ها را مشاهده می‌کنند گفته‌اند که جمعیت مثل یک مار بسیار بزرگ در جاده‌ها جاری هستند!
این سیل عظیم پیاده‌روها در شب یا روز اربعین خود را به کربلا می‌رسانند و زیارت اربعین را می‌خوانند و بر می‌گردند.
ب- گستره ی جغرافیایی:
از خصوصیات بارز در این حرکت حضور ملیت‌های مختلف و مردم کشورهای متفاوت است. به سادگی می‌توان ادعا کرد که از تمام قاره‌ها در این برنامه حضور دارند و کسانی که یک بار در پیاده‌روی اربعین شرکت کرده باشند این موضوع را تأئید می‌کنند. نگارنده شخصاً با افرادی از سوئد، بلژیک، استرالیا، دانمارک، فرانسه، آمریکا، موزامبیک، تانزانیا، تایلند، نیجریه، تونس، لبنان، بحرین، عربستان، ترکیه، کویت، پاکستان، هند، سوریه، کشورهای آمریکای لاتین، آفریقا و بسیاری کشورهای دیگر مصاحبه یا برخورد داشته است.
مردم برخی کشورها در قالب کاروان‌های بزرگ در این همایش عظیم شرکت می‌کنند. همچنین از تمام نقاط عراق هم در این برنامه شرکت می‌کنند. افراد زیادی هستند که ۱۵ روز یا ۲۰ روز پیاده می‌آیند. از بغداد، کاظمین، ناصریه، سماوه، موصل، بصره، دیوانیه و بسیاری شهرهای دیگر. مسیرهایی که این افراد طی می‌کنند غالباً بیابان است و هیچ چیز ندارد. مثلاً چیزی شبیه کویرهای اطراف اتوبان قم تهران! با این تفاوت که گرد و غبار و باد و خاک در بیابان‌های عراق بسیار بیشتر از ایران و تقریباً همیشگی است.
ج- گستره‌ی اقشار:
تفاوت انسان‌ها در این مسیر معنا ندارد و یکرنگی تحفه‌ی این بازار است. دکتر و تاجر و کارگر و کارمند و… همه در این برنامه حضور دارند. زن و مرد و کودک هم ندارد. برخی می‌پندارند که وقتی سخن از حضور زنان و کودکان می‌شود منظور این است که غالب افراد مردان هستند و در کنار آنها بعضاً زنان و کودکان هم حضور دارند ولی حقیقت این است که زنان و کودکان اگر از مردان بیشتر نباشند کمتر نیستند! مسیرها مملو است از کودکان زیر دو سال که همه مسیر را با کالسکه یا در آغوش اولیائشان می‌پیمایند.
بسیاری از افرادی که از نظر جسمی توانایی کمتری دارند نیز به پیاده‌روی می‌آیند. افراد معلول، افرادی که یک پای خود را از دست داده‌اند و ویلچر نشین‌ها و مشابه اینها در این مسیر به وفور دیده می‌شوند.
خدمات:
اگر بخواهیم این حرکت را بررسی و مطالعه دقیق کنیم، بی‌گمان فصل بسیار مهمی از آن، موضوع «خدمات» است. یکی از عوامل شگفتی‌ساز این جریان هم همین مسأله است. یکی از شعارهای معروفی که در این راه زیاد دیده و شنیده می شود این عبارت است: «خدمت زوار الحسین، شرف لنا». همه‌ی کسانی که از کشورهای مختلف برای پیاده‌روی می‌آیند از نحوه ارائه خدمات و پذیرایی از زائرانی که خود عراقی‌ها به آنها «مشائین» می‌گویند تعجب می‌کنند. به سبب این اهمیت سعی می‌کنیم بررسی جامعی در مورد آن داشته باشیم.
مشائین، حینِ پیمودن مسیر، هرگاه که احساس خستگی یا گرسنگی کنند و نیاز به استراحت داشته باشند امکان ندارد که سر خود را به چپ یا راست برگردانند و امکاناتی برای استراحت یا رفع گرسنگی در اطراف خود نبینند! در تمام مسیر ۸۰ کیلومتری نجف تا کربلاء هر چند متر به چند متر مواکب خدمت رسانی مردمی برپاست و آن قدر عرضه خدمات بسیار است که برای ارائه این خدمت رایگان و صمیمانه به زائران التماس می‌کنند. همیشه توصیه می‌شود که خدمتتان به دیگران بی منت باشد ولی در اینجا با منت کشیدن از زوار به آنان خدمت می‌کنند و این اعتقادشان است که بایستی منت زائر را کشید.
الف- مفهوم موکب
بسیاری از خدمات در داخل و اطراف محلی به نام «موکب» برگزار می‌شود. موکب تقریباً مترادف با هیئت است. موکب هم نامی برای هیئت‌های سخنرانی و عزاداری هست مانند همان چیزی که در ایران هم وجود دارد و هم نامی برای محل‌های خدمت‌رسانی و پذیرایی از زائران. هر موکب اسمی متفاوت برای خودش دارد. مثلاً «موکب شباب امیرالمومنین» یا «موکب اهالی ناصریه» یا «موکب غریب طوس».
«موکب شباب الامام خامنه ای»، «موکب روح الله الموسوی» و…
بسیاری از مواکب متعلق به قبیله‌ها و عشیره‌ها هستند که در جاهای مختلف عراق وجود دارند. موکب‌ها در ایام اربعین، در کنار جاده‌ها و مسیرهای تردد مشائین برپا می‌شوند و در بعضی مسیرها مثل مسیر نجف-کربلا به وفور و تعداد بسیار بسیار زیاد و بدون فاصله از یکدیگر وجود دارند و در برخی مسیرهای دیگر در فاصله های متفاوت از هم برپا می‌شوند. بسیاری از موکب‌ها همان هیئاتی هستند که در ایام دیگر سال در شهرها فعالند.
حداقلِ موکب یک چادر و چند پتو است و بسیاری از خدمات از همین جنس است. بسیاری از موکب‌های دیگر هم، بسته به توانایی مادی فراتر از این هستند. پس از سقوط صدام، ساختمان‌های بسیاری با مصالح ساختمانی و با امکانات لازم، در مسیرهای پیاده‌روی توسط امنای مواکب ساخته شده‌اند و لذا خدمت‌رسانی به مشائین توسط مواکب مختلف اعم از چادرها و ساختمان‌ها صورت می‌گیرد.
غیر از مواکب، روستائیانی که در اطراف مسیرها هستند نیز بعضاً میزبان زائرین می‌شوند و لذا امر اسکان، پذیرایی و خدمت‌رسانی ایشان را این سه بخش متکفل می‌شوند.
ب- تنوع خدمات
شاید بتوان جذاب‌ترین امر در این حرکت را برای هر تازه‌وارد، تنوع خدمات و نوع ارائه آن دانست. در یک عبارت کلی باید گفت که هر کس به هر طریقی که می‌تواند و وسعش اجازه می‌دهد خدمت‌رسانی می‌کند. آنان که وُسع بیشتری دارند اقدام به تامین منابع غذایی و امکانات لازم می‌کنند و آنان که وسع کمتری دارند به کارهای دیگر کم‌خرج‌تر مشغول می‌شوند و آنچه از دستشان بر می‌آید انجام می‌دهند. اصولاً نوع ابتکاراتی که در این میان انجام می‌گیرد، خود یک سوژه بسیار قابل توجه است!
شایع‌ترین خدمات، راه‌اندازی موکب و چادر و تهیه پتو و تهیه و توزیع غذا است و همچنین راه‌اندازی ایستگاه پخش آب و چای. اما خدمات بسیار بسیار زیادِ دیگری هم وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
تهیه صندلی در کنار مسیر برای استراحت مشائین، پخش انواع میوه‌ها بین افراد و در حجم زیاد، پخش بسته‌های کوچک و بزرگ آب معدنی، بافندگی کفش‌های پیاده‌روها و نیز کیف‌ها با چرخ بافندگی دستی، پخش کالسکه رایگان بین افرادی که بچه کوچک دارند، ایستگاه تماس تلفنی رایگان، پخش عطر و گلاب و معطر کردن زائران، حمل و نقل رایگان با ماشین‌های سواری و بزرگتر، تعمیر رایگان کالسکه، تعمیر رایگان موبایل، ایستگاه شارژ موبایل، تهیه آب گرم و حمام، شستشوی لباس‌ها، پخش انواع غذاهای رسمی و محلی و چیزهای دیگر مثل آب نخود و شلغم و خرما ارده و…، پخش دارو و قرص برای امراض مختلف، ماساژ بدن و پاهای زائرین با دست و نیز دستگاه‌های برقی، پخش سیگار رایگان!، و خدمات بسیار زیاد و متفاوتِ دیگر.
ج- تنوع خادمین
تنوع خادمین نیز مطلب قابل توجهی است. از آنجا که خدمت‌رسانی به زائر امام حسین (ع) یک ارزش و یک فرهنگ جا افتاده و مهم در عراق است این امر عمومی است و همه به آن اهمیت می‌دهند و انجام آن را افتخار خود می‌دانند.
خادمین، شامل افراد عراقی و غیر عراقی، کودکان و زنان، اهالی شهرها و روستائیان، مقامات مسئول و نظامیان و هلال احمر و طیف‌های مختلف دیگر می‌شوند.
یکی از صحنه‌های جالب و واقعاً دیدنی همین یکرنگی انسان‌های مختلف ذیل برنامه‌های امام حسین(ع) است. خدمت کردن نظامیان یا کودکانی که فریاد می‌زنند و زائران را دعوت می‌کنند بسیار دیدنی است.
فرهنگ خدمت به مشائین
اکثر خدمت‌رسانی‌ها همراه با یک سری حواشی و با یک فرهنگ خاص است که بیان آن خالی از لطف نیست و البته دیدن این صحنه‌ها لطف مضاعف دارد!
الف- خوش آمد گویی و تقدیر از زوار
متصدیان موکب‌ها و افرادی که هرگونه خدماتی را تدارک دیده‌اند با بلندگو و بدون آن به زوار خوش‌آمد می‌گویند و از آنان تقدیر می‌کنند. اصطلاحات «هلا بکم»، «هلا بزوار»، «هلا بزوار ابوالسجاد»، «هلا محبین الحسین»، «هلا محبین الزهراء» برای کسانی که یکبار در این برنامه شرکت کرده‌اند آشنا است و بسیار زیاد شنیده‌اند.
ب- دعوت
متصدیان موکب‌ها و افرادی که ایستگاه صلواتی دارند و یا غذا و امکانات فراهم کرده‌اند با صدای بلند از زائران دعوت می‌کنند که از امکانات ایشان استفاده کنند. این امر با حضور در میان جمعیت و بعضاً با اصرار فراوان و التماس انجام می‌شود. اگر دعوتشان را اجابت کنی بسیار خوشحال می‌شوند و تا حد توان به زائر رسیدگی می‌کنند. گاهی همه‌ی افراد یک موکب برای خدمت به یک میهمان بسیج می‌شوند و واقعاً می‌دوند تا هر چه می‌توانند برای او انجام دهند. گاهی اوقات هم کار به اجبار می‌رسد و سعی می‌کنند هر طور شده مهمان را جذب کنند. در برخی مسیرها که ماشین‌ها هم تردد می‌کنند، در مواقع ناهار و شام و دیگر اوقات، جوانان وسط جاده می‌ایستند و دست‌هایشان را باز می‌کنند و ماشین‌ها را مجبور به توقف می‌کنند، وقتی بایستی شروع می‌کنند به گفتن؛ الان وقت غذا است، شام یا ناهار آماده داریم، جا و پتو برای استراحت هم فراهم است، حمام و آب گرم هم موجود است و… منت سر ما بگذارید و مهمان ما باشید!
این صحنه‌ها استثناء نیست و فراوان دیده می‌شود.
ج- نازکشیدن از زوار
برخی اوقات وقتی زائر از افراد خدمت‌رسان تشکر می‌کنند جواب جالبی به آنها داده می شود؛ «دَلَل»، یعنی نازت را هم می‌کشم! این نه فقط یک شعار که یک واقعیت موجود است و واقعاً این اتفاق می‌افتد.
دو نکته مهم پایانی در باب خدمات
شاید برخی مطالبی که در باب خدمات گفته شد را پیش خود طبیعی و سهل و ساده بپندارند. لذا ذکر برخی نکات لازم است.
الف- ضعف مالی بسیاری از صاحبان و متصدیان مواکب
زندگی مردم عراق در دوران رژیم صدام با محدودیت‌های فراوان مالی همراه بوده است و بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی ممنوع بوده است و اکنون نیز زمان زیادی از آن وقت نگذشته و اوضاع اقتصادی مطلوبی حاکم نیست و آثار آن دوران در زندگی مردم باقی است. از طرفی خود دولت عراق تازه تأسیس است. بسیاری از صاحبان مواکب از افراد متوسط و یا ضعیف هستند ولی اهتمام آنان به این موضوع و ارزشی که برای ائمه قائل هستند باعث می‌شود تا به هر نحو، خدمت‌رسانی کاملی ارائه دهند. بسیاری از این افراد یک‌سال زحمت می‌کشند و پس‌انداز می‌کنند تا در این چند روز هزینه مشاء کنند.
ب- سختی برخی از خدمات و نبود آب و برق و گاز
کمبود امکانات شرایط خدمت‌رسانی را سخت و دشوار می‌کند و شرایط آنجا با آنچه معمولاً ما تصور می‌کنیم و در اطراف خودمان می‌بینیم متفاوت است. برای این موضوع کافی است که فقط دو مصداق ذکر شود. در مسیر این موکب‌ها برق وجود ندارد و همچنین آب! اما خادمان تمام موکب‌ها برق را با ژنراتورهای کوچک و بزرگ و آب را با منبع و تانکر تأمین می‌کنند. همچنین اضافه کنید نبود گاز، کمبود امکانات ارتباطی و حمل و نقل، محدودیت‌های عبور و مرور و…
محمد بهرامی/ ۱۳۹۱
