برای یک ستاره‌شناس لحظاتی هست که شانس این را می‌یابد که شاهد تولد یک ستاره یا فروپاشی آنها باشد. لحظاتی که او سال‌ها و چه بسا یک عمر برای مشاهده‌اش انتظار کشیده‌است. اربعین و تحولات اجتماعی، یک «آن» اجتماعی است. آنی که او شاهد تحولی شگفت و شاید تکرارناپذیر در ساحت علمی است که حرفه‌ی اوست. در زندگی یک جامعه‌شناس نیز چنین لحظات شگفت، خطیر و نفس‌گیری وجود دارند؛ لحظه‌ی خلق و نوزایی یک پدیده‌ی اجتماعی.
اربعین در عراق، تنها مناسکی مذهبی و دینی نیست. اربعین با فرهنگ عراقی گره خورده‌است و ریشه‌های عمیق در فرهنگ این جامعه دارد.
آن‌گونه که آثاری چون «تراژدی کربلا» از ابراهیم حیدری به ما گزارش می‌دهند، مناسک اربعین حسینی با آداب و رسوم و زندگی شیعیان عراق و در نگاهی گسترده‌تر، بخش قابل توجهی از مردم آن سرزمین گره خورده‌است. اربعین در عراق، تنها مناسکی مذهبی و دینی نیست. اربعین با فرهنگ عراقی گره خورده‌است و ریشه‌های عمیق در فرهنگ این جامعه دارد.
در ایران، همسایه‌ی شیعیان عراق، شرایط کمی متفاوت بود. مناسک اربعین ازنظر عمومیت آیین و از منظر بزرگی اعمال جمعی با تقویم شیعی در ایران متمایز نبود. اما آمارها چیزدیگری میگویند. به عنوان مثال در اربعین امسال، حدود بیست میلیون نفر زائر شرکت داشته‌اند. رسانه‌های ایران سهم زائرین ایرانی در این راهپیمایی را بیش از چهارصد هزار نفر تخمین زده‌اند. رشد چشمگیر این ارقام از نوزایی و بازشکل‌گیری یک مناسک جمعی شیعی خبر می‌دهد.
شرایط خاص
باید این نکته را گفت، شروع این تحول در حالی رخ داده که شرایط امنیتی در کشور عراق خوب نیست. زائرین شیعه‌ی عراقی و خارجی علی‌رغم آگاهی از چنین خطراتی به این سفر زیارتی رغبت روزافزون نشان داده‌اند. با پذیرش این فرضیه، احتمالاً با ثبات یافتن شرایط امنیتی درعراق، ابعاد جمعیتی این مناسک به شکل تصاعدی افزایش میابد.
تحولی که به احتمال فراوان پیامدهایی ملی (عراق و ایران)، منطقه‌ای (خاورمیانه) و بین‌المللی (شیعه در جهان) داشته و خواهد داشت. نوزایی این مناسک، از منظر جامعه‌شناختی از جنبه‌های گوناگونی شایسته‌ی توجه و نیازمند انجام تحقیقات جامعه‌شناختی روشمند است. به عنوان نمونه می‌توان پرسید:
۱– نوزایی اربعین؛ چرایی‌ها:
«دلایل اجتماعی» این تغییر نرخ جدی در ابعاد جمعیتی مراسم اربعین و چند ملیتی شدن چشمگیر آن چیست؟ آیا رشد این مناسک مصداقی از گزاره‌ی درنوردیده شدن مرزهای ملی و کمرنگ‌شدن بحث‌های ملیتی (حتی در زمینه‌ی پرتنش ایرانی – عربی) توسط عوامل فرهنگی و مذهبی نیست؟ آیا این متغیر اجتماعی مشترک احساس «هویت جمعی شیعی» نیست که بر سایر افتراقات نظیر تمایزات زبانی و هویت ملی فائق آمده‌است؟
آیا تشدید تنش‌های سیاسی و تضادهای جدی اوج گرفته در منطقه بر روی گسل سنی – شیعه ،درمناطقی چون سوریه، بحرین و لبنان باعث تقویت این احساس جمعی و بروز آن به شکل یک کنش جمعی معنادار در اربعین نشده است؟ یا این تحول، نه واکنشی هویتی به تحولات سیاسی و تنش‌های مذهبی منطقه، که تنها نتیجه قدرت‌گرفتن «دین عامه» شیعی درمقیاسی بین المللی است؟ همچنین می‌توان “فرم” تعمیم یافته‌ی این مناسک را مورد پرسش قرار داد. این نوع خاص از مناسک، یعنی “فرم” پیاده‌روی طولانی، توانسته‌است این‌گونه مورد اقبال عمومی واقع شود؟
۲– اربعین؛ پرسش از نسبت با «امت»
می‌دانیم که «حج» (تمتع) به عنوان مناسک اصلی و گردهمایی پیونددهنده‌ی «امت» اسلامی پذیرفته شده‌است. در سال ۱۳۹۸، حدود ۸۶هزار و ۵۰۰ نفر برای انجام مناسک حج تمتع، زائر واردعربستان سعودی شده‌اند.
در همین رابطه بخوانید:
گرچه بسیاری ملاحظات امنیتی، اقتصادی و سیاسی در اختصاص سهمیه‌ی حج به کشورهای جهان ازسوی عربستان سعودی تأثیرگذار است، اما به هر حال این عوامل، ابعاد جمعیتی مراسم حج تمتع را محدود کرده‌اند. این در حالی است که مراسم اربعین حسینی، در ابعادی بسیار گسترده‌تر انجام می‌شود. این چندین برابر بودن جمعیت شرکت‌کنندگان شیعه‌ی مراسم اربعین در مقایسه با حج، می تواند خود پیامدهایی اجتماعی در سطح تحلیل «امت اسلامی» به دنبال داشته‌باشد که شایسته‌ی توجه است. پیامدهایی که می‌تواند صورتی هم‌گرایانه یا واگرایانه بیابد.
۳– اربعین؛ اقلیت مذهبی، افق‌های جهانی
می‌دانیم که به جز ایران و عراق، شیعیان در سایر کشورها (مسلمان و غیرمسلمان) در موقعیت اقلیت زندگی می‌کنند. عطف توجه به چنین موقعیتی، اوج گرفتن امواج این منسک مذهبی و فرهنگی در دو کشور استثنای اکثریت شیعی، چه تأثیری بر زندگی سایر شیعیان جهان خواهد داشت؟ تغییر نرخ این پدیده‌ی اجتماعی به حدی وسیع است که پیش‌بینی ایجاد تأثیرات جهانی آن برای جامعه‌ی شیعیان دور از ذهن نیست. به عنوان مثال، آیا این مناسک، می‌تواند به افزایش احساس هویت شیعی (به عنوان یک اقلیت مذهبی و غالباً به حاشیه رانده‌شده در مقیاس امت اسلامی) در سطح جهانی و بالنتیجه بهبود شرایط زیست اجتماعی آنان در جوامع مادر منجر شود؟
یا بالعکس گسترده‌شدن ابعاد این مراسم شیعی، ممکن است با احساس خطر دولت‌ها و قدرت‌های حاکمه‌ی غیرشیعی نسبت به شیعیان و تضییق بیشتر حقوق آنان به عنوان اقلیت مواجه‌شود؟ تضییقات روزافزونی که در برخی کشورهای مسلمان‌نشین خارج از منطقه‌ی خاورمیانه نظیر مالزی تا حد ایجاد پلیس مذهبی و بازداشت شیعیان و اعلام غیرمسلمان بودن آنان نیز پیش رفته‌است.
۴– اربعین؛ تحولات در عرصه منطقه ای
ابعاد منطقه‌ای پررنگ‌شدن معنادار چنین مناسکی به لحاظ اجتماعی چیست؟ به عنوان مثال آیا می‌توان ازراه چنین حرکت جمعی‌ای، برای حل مسائل شیعیان و کاهش تنش‌های مذهبی در کشورهایی چون بحرین سود جست؟ یا این‌که بالعکس، رشد معنادار این مناسک جمعی، به واکنش‌های فرقه‌ای از سوی عناصر تندرو سنی یا سلفی دامن خواهد زد؟
۵– اربعین؛ امواج ملی
تأثیرات ملی اوج گرفتن برگزاری مراسم اربعین حسینی چیست؟ به عنوان مثال، اربعین۹۸ شاهد آن بودیم که برخی مناسک جدید مذهبی در قالب مناسک اربعین در ایران اجراشد. در تهران، راهپیمایی اربعین از میادین تهران و به صورت خاص، میدان امام حسین(ع) به سمت حرم عبدالعظیم حسنی(ع) اعلام شد. در قم نظیر چنین مراسمی برای نخستین بار از حرم حضرت معصومه(ع) به سمت مسجد جمکران به اجرا درآمد.
در همین رابطه بخوانید:
اما تأثیرات اجتماعی اربعین پرطنین امسال درمرزهای ایران، منحصر به تهران و قم نبود و دومین شهرمذهبی ایران را نیز تحت‌تأثیر قرار داد. امسال، ابعاد مراسم پیاده‌روی به سمت حرم امام رضا(ع) از سایر شهرهاگسترده‌تر ازقبل بوده‌است. حال می‌توان پرسید: امواج این اتفاق فراملی شیعی، چه ضریب نفوذی در مرزهای سرزمینی ایران خواهد یافت؟ یا می‌توان پرسید: از آن‌جا که به نظر می‌رسید امسال متولیان مناسک مذکور، نهادهای رسمی و سازمانی چون سازمان بسیج شهرداری تهران و برخی دیگر از نهادهای این مراسم، مانند برخی مناسک دیگر نظیر «اعتکاف»، از حد یک مراسم سازمان‌دهی شده فراتر خواهد رفت و صورتی اجتماعی و ماهیتی نهادینه خواهند یافت؟
اینجا اتفاقی در شرف وقوع است و در آسمان اجتماعی شیعه، پدیده‌ای جدید در حال تولد؛ “اربعین یک آن اجتماعی”
نویسنده: مهدی سلیمانیه
منبع: سایت جامعه شناسی تشیع
