قدرت نمایی منسجم
اربعین ۹۸با تخمین بیش از بیست میلیون زائری که وارد کربلا شدند، یکی از بزرگترین اجتماعات مذهبی را رقم زد. بیش از بیست میلیون زائری که به طور متوسط ۸۰ کیلومتر راه را تا کربلا با پای پیاده طی کردند. همزمانی برگزاری مراسم زیارت اربعین در این وسعت با تحولات منطقه، موجی از واکنشها از سوی مقامات را برای زائران در پی داشت. در همه این واکنشها چند عبارت مشابه به کار رفته بود: «نمایش اقتدار شیعیان»، «قدرت نمایی شیعیان»،و مواردی مشابه. حضور تمام این جمعیت و کلیهی وقایع جاری در این رویداد، به عنوان نوعی «قدرت نمایی منسجم» در تقابل با قدرتی دیگر بازنمایی میشود.
در همین رابطه بخوانید:
این دست واکنشها علاوه بر ارتباطی که با وقایع روز دارند، ناشی از شیوهی مسلط تحلیل مناسک زیارتی شیعی است. تحلیل هایی که عمدتا زیارتگاههای بزرگ شیعی را تنها از منظر نقش انسجام بخش آن مورد توجه قرار میدهند. مکانهای زیارتی شیعه در این نگاه، عموما از حیث هویتسازی میان جماعت مومن، محل توجه بوده است. مکانهای مقدس، مانند حرم امام حسین(ع) نقش مهمی در شکل دادن به هویتهای جمعی مذهبی و ایفا کرده اند. آنچه در این دیدگاه کمتر محل توجه بوده، ظرفیت این مکانها برای گریز از صورتبندیهای کلان هویتبخش و است. تاکید صرف بر بعد نخست زیارت، به معنای ندیدن تنوع درونی شیعیان در جریان برگزاری این مناسک و وجه خودانگیخته آن است.
آن اجتماعی
زیارت اربعین ، نمایش فوق العادهای است از بر هم خوردن سلسله مراتب و محدودیتها و عادات زندگی روزمره. زائران برای غذا خوردن، دریافت خدمات استراحت و غالب امور مرتبط هیچ پولی نمیپردازند. برای گذراندن شب زیر یک سقف در سفر نیازی به ارائه مدارک هویت خود ندارند. فارغ از طبقه اجتماعیشان در شهر و کشور مقصد با یکدیگر ارتباط برقرار میکنند و پیوندهای موقت تازه ایجاد میکنند.
به بیان ترنر(۱۹۶۹) انسان شناس مشهور، زیارت زائران در این روزها نوعی «آستانگی» و ورود به جماعتی «موقتا برابر و فاقد سلسله مراتب» را تجربه میکنند. این تجربه رهایی از محدودیتهای زندگی روزمره و پیوند با یک جماعت عظیم را به دو صورت متمایز میتوان تحلیل کرد: شکل گیری یک جماعت واحد به عنوان «گروه مقتدر شیعیان» در مقابل «دیگران» یا «موجی» از زائران در گروههای متنوع که به نحوی خودجوش مناسک اربعین را خلق میکنند.
دین عامه
اما اهمیت تحلیل راهپیمایی زیارتی اربعین از منظر دوم یا از زاویهی دین عامه چیست؟ پررنگ کردن وجه هویتی زیارت و ندیدن تنوع و تکثر درونی زائران، روی دیگری نیز دارد. تقلیل این واقعه به یکی از طرفهای یک جنگ. حال آنکه دین عامه با پیوندی که با زیست واقعی دینداران دارد، میتواند «پاسخ»ی به نزاعهای هویتی باشد. اما زمانی که قرائتهای «رسمی» و دولتی از مناسک مذهبی، روایت خود را بر این مناسک تحمیل میکنند، عملا نه تنها ظرفیت گسترده این مناسک برای تقلیل تقابلهای هویتی خشونتبار نادیده گرفته میشود، بلکه خود به میدانی جدید از میادین جنگ بدل میشود.
زیارت به طور کلی و زیارت اربعین نیز به عنوان یکی از وجوه دین عامه، بستر تنوع و تکثر است. عرصه خلاقیت و نوآوری و انعطاف. همین انعطاف و تکثر است که ضامن دوام دراز مدت این مناسک است. در عین حال آن را از تبدیل شدن به ابزاری برای خشونت باز میدارد. مناسکی جمعی که در عین اتحاد به طور خودجوش متکثر است. انگیزههای هویتی عموما برای خود زائران در مرحلهای بعد از انگیزههای تجربی و عاطفی و امید و انگیزههای اخروی و دنیوی روزمره است. تاکید بیش از حد بر بعد هویتی و کارکردی زیارت، آن را در دسته بندیهای قدرتمندان از مناسک مذهبی خلاصه میکند. با این کار، از ظرفیتی که برخی مناسک دین عامه برای کنترل خشونت و تحمل تنوع و تلفیق و پیوند با اقتضائات با هم زیستن دارند چشم پوشی شده است.
پیادهروی اربعین در قاب جامعهشناسی دین
زیارت در دین عامه پیوندی است میان ابعاد هویتی شیعی و ابعاد خرد آن که در مطالعه دین عامه به آن توجه میشود. برای ترسیم تصویری جامعتر از اربعین، علاوه بر توجه به ابعاد هویتی، از قبیل هویتهای ملی و مذهبی، باید به ظرفیت درونی این مناسک در شکستن تقابلهای هویتی خشونتبار نیز توجه شود. ظرفیتی که حاصل انباشت نیازها و خواستهها و زمینههای اجتماعی متنوع زائران است.
به طور مثال، بیست مصاحبه در سال ۹۲ در خصوص انگیزه زائران از زیارت امامان و زیارتگاههای کوچک انجام شد. همه زائران انگیزههای معطوف به نیازهای دنیوی، اخروی، جسمی را در اولویت قرار دادند، از این میان تنها یک زائر که همزمان از خدام حرم بود و در کلاسهای آموزشی مربوط به خدام شرکت کرده بود،به انگیزه های معطوف به هویت شیعی اشاره کرد.
